Psychologia jedzenia. Procesy psychologiczne a odżywianie się.

Psyche (to co psychiczne) i soma (to co cielesne) są ze sobą nierozerwalnie związane i nie można rozpatrywać ich jako dwa oddzielne aspekty, które nie mają na siebie wpływu. Dotyczy to także kwestii związanych z odżywianiem się.

O tym, jak jemy decyduje cały szereg psychologicznych procesów i zachowań związanych z jedzeniem, które wykształciliśmy podczas naszego życia.

W niniejszym wpisie czynność jedzenia ujęłam trochę z innej (ciekawszej :) ) perspektywy, mianowicie nie tej fizjologicznej, a psychologicznej.

Procesy automatyczne vs kontrolowane

W psychologii wyróżniamy dwa rodzaje procesów, które definiują nasze zachowania (w tym czynności związane z jedzeniem). 

Są to: procesy automatyczne i procesy kontrolowane.

PROCESY AUTOMATYCZNE (Czynności automatyczne)

• Są szybkie
• Odbywają się bez udziału świadomości
• Są wykonywane płynnie
• Są wyuczone

Określona czynność nie zawsze jest automatyczna od początku.

Czynności automatyczne kształtują się poprzez nabieranie wprawy. W początkowym etapie przebiegają wolno, ponieważ wykonujemy je świadomie i skupiamy na nich naszą uwagę.

Z czasem czynności te stają się nam coraz bardziej znane. Poznaliśmy pewne sekwencje, które umożliwiają ich płynne wykonanie. Ich powtarzalność sprawia, że wyuczyliśmy pewien wzorzec / schemat zachowania. Po pewnym czasie czynności automatyczne nie wymagają już świadomej kontroli, dlatego też wykonujemy je coraz szybciej i płynniej. Mało tego, gdy dobrze opanujemy daną czynność jesteśmy w stanie wykonywać równolegle inne czynności.

Przykład:
Najlepszym przykładem tego, jak kształtuje się czynność automatyczna jest nauka jazdy samochodem.

Z początku jest to dla nas zupełnie nowe doświadczenie. Uczymy się więc, jak włączyć silnik, kiedy nacisnąć sprzęgło, dodać gazu, zmienić bieg, itp. Maksymalnie skupiamy uwagę na prawidłowym wykonaniu tych czynności, w odpowiednim czasie i kolejności. Czynności te w pełni kontrolujemy, dlatego wykonujemy je wolno.

Jednak po pewnym czasie umiejętności związane z prawidłową jazdą samochodem zaczynają wychodzić nam coraz lepiej. Czujemy się coraz pewniej za kierownicą, wszystko wykonujemy płynniej i szybciej. Czynność nie wymaga już świadomej kontroli i staje się automatyczna. Ponadto podczas prowadzenia samochodu jesteśmy w stanie np. jedną ręką trzymać telefon i rozmawiać, a drugą kierownicę (wykonujemy czynność równoległą), co przy początkach nauki jazdy byłoby dla nas niemożliwe do wykonania. 

PROCESY KONTROLOWANE (Czynności kontrolowane)

• Są wolne
• Odbywają się przy udziale świadomości
• Są wykonywane mniej płynnie i z większym wysiłkiem

Do procesów kontrolowanych zaliczamy czynności dla nas nowe bądź o dużym stopniu trudności. Przy ich wykonywaniu szybko się męczymy. Wynika to z faktu, iż dana czynność w dużej mierze angażuje naszą uwagę. Czynności kontrolowane wykonujemy wolno, ponieważ nie mamy ich opanowanych. Potrzeba czasu i wielu powtórzeń, aby weszły nam w krew i stały się czynnościami automatycznymi. 

Przykłady:

• Początki nauki jazdy
• Dziecko uczące się czytać i pisać
• Nauka języków obcych
• Zmiana nawyków żywieniowych, dieta

Jedzenie. Co to za proces?

Jedzenie jako proces automatyczny

W świetle psychologii jedzenie jest procesem automatycznym. W ciągu życia wykształciliśmy pewne nawyki i zachowania żywieniowe, które definiują nasz sposób odżywiania się.

Od najwcześniejszych lat uczymy się rozpoznawać sygnały oznaczające głód i sytość. Uczymy się, w jaki sposób możemy zaspokoić potrzeby związane z jedzeniem. Przez to wykształciliśmy odpowiednie zachowania, które związane są np. z poszukiwaniem, zdobywaniem, przygotowaniem jedzenia.
Tak więc to, jak jemy powstało w wyniku długiego nabierania wprawy. Na początku wszelkie sygnały, potrzeby i zachowania związane z jedzeniem angażowały naszą świadomość. Po pewnym czasie wszystko to stało się dla nas znane, ponieważ było powtarzalne, dlatego też świadoma kontrola nie jest potrzebna.

Przykłady:

Co najlepiej obrazuje jedzenie jako proces automatyczny?

• Nie jesteśmy w stanie dokładnie określić, co jedliśmy w ciągu dnia.
  Osoby, które nie przykładają dużej wagi do swojej diety mają trudności z dokładnym określeniem tego, co jadły. Gdy poprosimy je o przypomnienie i wymienienie produktów, które spożyły w ciągu dnia, z dużym prawdopodobieństwem będą miały z tym trudności i nie będą w stanie wymienić wszystkiego.
  
  Sytuacja ta obrazuje właśnie to, jak proces jedzenia odbywa się poza udziałem naszej świadomości. Bez zastanowienia się, namysłu, jak z automatu, sięgamy po jedzenie, bazując na wyrobionych w ciągu życia schematach.
• Automatyczne i nieświadome sięganie po przekąski
  Bardzo często jest tak, że osoby, które uskarżają się na trudności w utrzymaniu prawidłowej masy ciała, twierdzą, że one tak naprawdę jedzą 'normalnie' - zdrowo, regularnie i nie wiedzą skąd te trudności.
  Gdy już weźmiemy je na 'spytki' i zaczniemy dokładnie przyglądać się temu, co jedzą okazuje się, że nagle przypomina im się, że gdzieś w ciągu dnia jadły batoniki, czekoladę, krakersy, czipsy, paluszki i inne przekąski, które w znaczący sposób podbijały dzienny bilans kalorii.
  
  Sytuacja ta również obrazuje to, w jakim stopniu jedzenie jest procesem automatycznym. Sięgamy po różnego rodzaju przekąski nieświadomie, mimowolnie. Nie rejestrujemy faktu jedzenia, gdyż odbywa się ono poza naszą uwagą.

Jedzenie jako proces kontrolowany
Podejrzewam, że większość z nas choć raz w życiu podjęła decyzję związaną z przejściem na dietę bądź o zmianie nawyków żywieniowych. Często nie zdajemy sobie sprawy, jak taka na pozór błaha decyzja jest niezwykłym wyzwaniem, nie tylko, aby w nim wytrwać, ale też i dla naszego funkcjonowania psychicznego.

Podejmując decyzję o przejściu na dietę lub zmianie nawyków żywieniowych sprawiasz, że czynność jedzenia będąca procesem automatycznym przemienia się w proces kontrolowany (!). Dotychczas jedząc automatycznie sięgałeś po jedzenie bez namysłu, refleksji, można powiedzieć, że robiłeś to nieświadomie. Często później w ogóle nie pamiętałeś, że coś jadłeś. 

Gdy zaczynasz jeść kontrolowanie sprawiasz, że porzucasz stary sposób jedzenia. 'Tworzysz' je na nowo i 'wyuczasz' się nowych zachowań związanych z żywieniem. Poświęcasz wiele czasu na planowanie posiłków, starasz się jeść regularnie, zwracasz uwagę, aby jeść zdrowo, angażujesz swoje myśli w to, jakie produkty włączyć do diety, a których unikać... i wiele innych. 
Całkowicie zmieniasz swoje dotychczasowe 'rytuały' związane z jedzeniem. Uczysz się przygotowywać posiłki w nowy sposób (np. zamiast smażenia zaczynasz gotować na parze), robiąc zakupy wkładasz do koszyka inne, zdrowsze produkty, uczysz się rozpoznawać sygnały dotyczące głodu i sytości... itd.

Te wszystkie nowe zachowania wymagają od nas ogromnego wysiłku, bowiem zmiana sposobu jedzenia oraz utrzymanie zdrowej diety w dzisiejszych czasach stanowi bardzo trudne zadanie. Jeżeli z dnia na dzień wprowadzamy ogrom takich zmian, w ten sposób decydujemy się na trudne i obciążające wyzwanie. Potrzeba naprawdę wiele siły i motywacji, aby w nim wytrwać. Poza tym, w proces zmiany naszego żywienia cały czas angażujemy naszą świadomość i uwagę. Na dłuższą metę jest to dla nas bardzo męczące. Zanim pewne zachowania jedzeniowe staną się normą potrzeba wielu wzmocnień, aby 'weszły nam w krew'. Dlatego też w chwilach słabości, stresu, gorszego dnia tak często łamiemy dietę i wracamy do starych nawyków, co świadczy o tym, że nasze nowe nawyki nie zostały wystarczająco mocno utrwalone. 

Proces zmiany nawyków żywieniowych w ujęciu psychologicznym jest bardzo rozległym, aczkolwiek ciekawym tematem. Dlatego też postanowiłam poświęcić mu oddzielny wpis na blogu, który z pewnością ukaże się wkrótce.

Opiszę w nim dokładniej całą istotę procesu zmiany nawyków żywieniowych. Dowiecie się dlaczego jest to takie trudne oraz na co zwrócić uwagę, aby to jakże trudne wyzwanie było dla nas jak najmniejszym obciążeniem :)